قره کلیسا که بنا به اعتقاد ارامنه روی قبور طاطاووس قدیس و حدود ۳۵۰۰ نفر از پیروانش بنا شده، در طول تاریخ حیات خود، فراز و نشیب‌های بسیاری به چشم دیده است و قدمتی به تاریخ ارامنه جهان دارد.

موقعیت جغرافیایی

قره کلیسا در استان آذربایجان غربی و در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی سیه‌چشمه واقع شده است. طی هفت کیلومتر از سمت شمال جاده چالدران به قره‌ضیاءالدین، ما را به این کلیسای تاریخی خواهد رساند. این کلیسا در تقسیم‌بندی استان در مساحت اراضی شهرستان چالدران و در جنوب ماکو قرار گرفته است.

راه‌های دسترسی

برای رسیدن به قره کلیسا ۲ راه وجود دارد:

۱- راه اول از طریق تبریز است. فاصله تبریز تا قره کلیسا حدود ۲۷۰ کیلومتر است و باید از شهرهای مرند، قره ضیاءالدین و شوط بگذرید. از شوط تا قره کلیسا حدود ۳۵ کیلومتر است. قره کلیسا تقریباً در میانه راه شوط به چالدران قرار گرفته است. وقتی از شوط به سمت چالدران حرکت می کنید، سه راهی قره کلیسا در سمت راست شما قرار گرفته است. لازم به توضیح است که بخش عمده این مسیر، یعنی از تبریز تا سه راهی شوء، جاده ترانزیت بین‌المللی است و از کیفیت بهتری نسبت به مسیر دوم برخوردار است.

۲- مسیر دوم از ارومیه شروع می‌شود. فاصله ارومیه تا قره کلیسا حدود ۲۷۵ کیلومتر است و لازم است شهرهای سلماس، خوی و چالدران را پشت سر بگذارید. جاده خوی به چالدران با مسافت حدود ۱۰۰ کیلومتر، کوهستانی و نسبتاً فرعی است.

امکانات رفاهی

در مجموعه قره کلیسا هیچ گونه امکانات رفاهی وجود ندارد. با نزدیکترین پمپ بنزین ۳۵ کیلومتر فاصله دارید. برای آب آشامیدنی بهداشتی بهتر است از آب معدنی استفاده کنید و غذای سبکی همراه خود داشته باشید چون احتمالا به رستوران بهداشتی و مطمئن دسترسی نخواهید داشت. وضعیت سرویس‌های بهداشتی هم در حد معمول است و مشکل خاصی وجود ندارد.

تاریخچه

ارامنه معتقدند:

دو نفر از حواریون عیسی مسیح به نام‌های طاطاووس مقدس (St. Thaddeus ) و بارتلیموس مقدس ( St. Bartholome ) در سال ۴۰ یا ۴۳ میلادی برای تبلیغ دین مسیح به شهر آرداز ( آرتاز) در حوزه پادشاهی آبکار، پادشاه ارامنه آمده‌اند. بخشی از ارامنه پیش از آن ، پیرو میترائیسم (آئین مهر) و بخش بزرگی از آنان پیرو دین زرتشت بوده‌اند. در اثر تبلیغات طاطاووس، آبکار به دین مسیح گروید. پس از مرگ آبکار ساناتروک به پادشاهی رسید و دستور داد آنهایی که مسیحی شده‌اند به دین آباء و اجدادی خود برگردند. در سال ۶۶ میلادی، طاطاووس و حدود ۳۵۰۰ نفر از مسیحیانی که بر اعتقاد خود پایداری می‌ورزیدند، به دستور پادشاه ارامنه قتل عام شدند و اجساد آنها در محدوده قره کلیسای فعلی دفن شدند.

تیرداد، پادشاه ارمنستان در سال ۳۰۲ میلادی، مسیحیت را دین رسمی ارمنستان اعلام کرد و پس از آن بود که به یاد و خاطره طاطاووس مقدس و سایر مسیحیانی که در راه عقیده خود جان باخته بودند، در محدوده قلمروی ارمنی‌های آن زمان کلیساهای متعددی بنا گردید و قره کلیسا یکی از آنها و احتمالا بزرگ‌ترین آن‌ها بوده است که بر بقعه کوچکی که مسیحیان قبلی بر مزار طاطاووس ساخته بودند، بنا شده است. ارامنه معتقدند تادی یا طاطاووس مقدس در سرداب سمت راست محراب کلیسای فعلی دفن شده است.

قره کلیسا در سال ۱۲۳۰ میلادی ( ۶۰۸ هجری خورشیدی ) در اثر حمله مغول تخریب شد. مدتی بعد خواجه نصیرالدین طوسی وزیر ایرانی هولاکو خان مغول، دستور بازسازی این بنا را داد. در سال ۱۳۱۹ میلادی ( ۶۹۷ هجری خورشیدی ) وقوع زلزله باعث تخریب کامل کلیسا شد اما ده سال بعد (در سال ۱۳۲۹) به همت زکریای قدیس و دو تن از برادرانش به نام‌های پطروس و سرکیس، بازسازی این بنا به اتمام رسید. این کلیسا در سال ۱۶۹۱ میلادی ( ۱۰۶۹ هجری خورشیدی ) با سنگ‌های سیاه مجدداً مورد مرمت قرار گرفت. کتیبه شاه عباس اول، در حمایت از ارامنه به خط ارمنی بر سردر کلیسا نصب شده است. به دستور عباس میرزا ولیعهد باکفایت فتحعلی‌شاه قاجار، در سال ۱۸۱۰ بخش دیگری به کلیسا اضافه شد که هم اکنون با سنگ‌های سفید قابل تمایز از بخش قدیمی‌تر آن است.

دولت قاجار و به ویژه عباس میرزا نایب‌السلطنه در نظر داشتند که محل مرجع تقلید ارمنیان جهان که در اجمیادزین (نزدیک ایروان) بود به کلیسای طاطاووس منتقل و این مرکز را از زیر نفوذ روسیه تزاری و دولت عثمانی خارج سازند، از این روی تصمیم گرفته شد که با افزودن مجموعه بنایی به کلیسای کهن، کلیسای طاطاووس را وسعت داده و آن را شبیه کلیسای اجمیادزین سازند.

با حمایت مادی و معنوی عباس میرزا، معماران و حجاران دست به کار شدند و در ادامه کلیسای کهن در ضلع غربی آن تالاری دیگر که مکمل کلیسای کهن بود، بنا کردند.

بنای جدیدالاحداث بزرگتر از بنای کهن کلیسا ولی با همان سبک قدیمی ساخته شده‌ است. دیوارهای خارجی بنای جدید با نقش و نگارهای برجسته از روحانیون، قدیسان دین مسیح و گل و بته تزیین شده است.

موقعیت استراتژیک قره کلیسا

قره کلیسا در منطقه کوهستانی چالدران که مرتفع‌ترین منطقه استان آذربایجان‌غربی است، قرار گرفته است. موقعیت خاص جغرافیایی کلیسا به گونه‌ای است که اطراف آن را از هر طرف کوه در بر گرفته است و در کنار کلیسا رودخانه قرار دارد. زمین‌های مناسب کشاورزی بسیاری در حیاط کلیسا و اطراف آن وجود دارد. دیوارهای قطور با درهای کوچک از کلیسا محافظت می‌کنند. داخل محوطه، اتاق‌های متعددی برای اقامت خلیفه، راهبان، روغن گیری، آسیاب، آشپزخانه، نگهداری مواد غذایی، انبار علوفه حیوانات و سایر امکانات وجود داشته که شرایطی را فراهم می‌نموده تا بتوان از خود و کلیسا در مقابل متجاوزین حفاظت نمود.

معماری بنای قره کلیسا

کلیسای اصلی دارای سقفی صاف است که گنبد هرمی دوازده وجهی بالای آن قرار دارد. پایه گنبد با نوارهای سنگی سیاه و سفید پوشیده شده که جلوه‌ای خاص به این بنا بخشیده‌ است. وجود دو گنبد مشابه و در کنار هم، دو قله کوه آرارات را در ذهن ارامنه به تصویر می‌کشد. سنگ نوشته‌ها و حجاری‌های فوق‌العاده زیبا، این مکان را از بسیاری از کلیساهای هم عصر خود متمایز می‌سازد.

تکنیک و حجم‌پردازی در بنای قره کلیسا در نوبه خود از کم‌نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است. با توجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه پنج برج دیده‌بانی به شکل یک قوس قرار گرفته است.

کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق است که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی است. همچنین اگر به مقطع کلیسای طاطاووس نظری بیافکنیم، تمام بنا به صورت ساختمانی واحد دیده می‌شود. برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلوی محراب و گنبدی کوچک است.

همچنین مقبره «سن» دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه «ساندوخت»، که به سبب عقیده‌اش به مسیحیت به شهادت رسید، بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته‌های فراوانی روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به شکل زیبا تزیین شده است. در محوطه داخلی کلیسا روی دیوار محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.

قسمت‌های کلیسا: ۱- کلیسای اصلی ۲- برج ناقوس ۳- ورودی ۴- برج ۵- حیاط شرقی ۶- حیاط غربی ۷- انبار

وجه تسمیه

در زبان آذری، قره دارای دو معنای متفاوت است. معنای مصطلح و رایج آن ( سیاه ) است. بنابراین قره کلیسا یعنی کلیسای سیاه. با توجه به سنگ‌های سیاهی که در ساختمان کلیسا استفاده شده‌است، این معنا بیشتر به ذهن می‌رسد. از طرف دیگر، جمعی معتقدند که قره، پیشوند اسم مکان و به معنای بزرگ است، در اینصورت قره کلیسا به معنای کلیسای بزرگ نامگذاری شده است.

 مراسم ارامنه

گردهمایی ارامنه اول تا چهارم مرداد ماه هر سال مصادف با سالروز مرگ طاطاووس مقدس برگزار می‌شود. این مراسم علاوه بر جلوه‌های مذهبی خود روایتی اجتماعی نیز به همراه دارد. بسیاری از ارامنه ارتودوکس آذربایجان، تهران، اصفهان و سایر نقاط ایران و جهان که بعضاً پیروان سایر مذاهب مسیحیت چون آسوری‌ها هستند نیز در این مراسم شرکت می‌کنند و با برپا داشتن جشن و سرور، کودکان خود را غسل تعمید می‌دهند.

روستای کم جمعیت مجاور قره کلیسا مسلمان‌نشین است و با توجه به اینکه جمعیت قابل توجهی در مراسم شرکت می‌کنند، در آن زمان از طرف خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان یا تهران چادرهای سیار برای اقامت و پذیرایی زائرین و مسافران نصب می‌شود.

ثبت قره کلیسا در میراث جهانی یونسکو

این مکان به همراه کلیسای سنت استپانوس جلفا و کلیسای کوچک زور زور چالدران (مشترکاً) طبق ملاک های ۲ و ۳ و ۴ در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۳۸۷ به عنوان نهمین اثر ملی ایران و برای حفظ قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری ارامنه جهان در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. این کلیسا به عنوان نهمین میراث تاریخی – فرهنگی ایران در سی و دومین کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا ثبت جهانی شد.